Τα Ελευσίνια Μυστήρια είναι συνδεδεμένα με το ιερό όνομα της πόλης της Ελευσίνας. Ελευσίς σημαίνει η έλευση, η εμφάνιση, η παρουσία του θείου. Η πόλη αυτή φαίνεται ότι περιελήφθη στην Αττική πολύ πριν τα χρόνια του Σόλωνα και επομένως οι τελετές και η λατρεία που αναφέρονται σε αυτήν είναι αρκετά παλαιές. Μάλιστα στα χρόνια της πρωτοϊστορίας και της προϊστορίας στην περιοχή αυτή υπήρχε η λατρεία της Μητέρας και της Κόρης, λατρεία η οποία παραπέμπει σε αρχέγονες τελετές που σχετίζονται με τη γονιμότητα της γης και την καρποφορία της. Αυτά τα δύο σημάδευαν τη ζωή των ανθρώπων των κοινωνιών αυτών αφού χάρη σε αυτά οριζόταν η επιβίωση και η ευημερία τους.
Αργότερα οι Έλληνες, όπως λένε οι μελετητές, από τα μυκηναϊκά χρόνια, αφού γνώρισαν την αιγυπτιακή λατρεία της Ίσιδας, το πάθος και την αναζήτηση του Οσίριδος, έφεραν στοιχεία της και τα προσάρμοσαν στα ελληνικά δεδομένα και στην ελληνική μυθολογία. Έτσι, όπως όλοι γνωρίζουμε, οι τελετές αυτές σχετίστηκαν με τη Δήμητρα και την κόρη της, την Περσεφόνη, την οποία απήγαγε ο Πλούτωνας. Η Δήμητρα την έψαχνε για μήνες και όλο αυτό το χρονικό διάστημα δεν φρόντιζε τα σπαρτά και τις σοδειές και γι’ αυτό ερήμωση και σιτοδεία μάστιζε τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ο Δίας ήταν αυτός που αποφάσισε να τη βοηθήσει να ξαναβρεί την κόρη της προκειμένου να επανέλθει η ευφορία και η καρποφορία στη γη.
Η Ελευσίνα είχε δώσει καταφύγιο και άσυλο στην ταλαιπωρημένη από την αναζήτηση Δήμητρα και, όταν αργότερα οι κάτοικοι διαπίστωσαν την ταυτότητα της θεάς, θέλησαν να την τιμήσουν και να της αφιερώσουν την πόλη τους. Η Δήμητρα δίδαξε λοιπόν στους Ελευσινίους την καλλιέργεια των σιτηρών, του σταριού και του κριθαρού, προϊόντων που πιθανόν ήρθαν από την Ανατολή (Αίγυπτο ή Μεσοποτομία) και, κατά μία άλλη εκδοχή, από τη Δύση, τη Σικελία. Γι’ αυτό και κάθε φορά που μιλάμε για μυστήρια και τελετουργίες στην ουσία αναφερόμαστε σε στοιχεία κοινά με τη λατρεία της Ίσιδος και του Οσίριδος.
Ας δούμε λοιπόν τον χαρακτήρα της Δήμητρας: είναι Καρποφόρος και Θεσμοφόρος, δηλαδή έχει ως ιδιότητα τη γονιμότητα και φροντίζει ώστε η γη να καρπίζει. Δίδαξε τους ανθρώπους να καλλιεργούν και να φροντίζουν τη γη ώστε να τους αποδίδει, ενώ ταυτόχρονα τους δίδαξε και τα «θέσμια», δηλαδή να θεσπίζουν κανόνες ώστε η κοινωνία τους να λειτουργεί αρμονικά, αφού στόχος είναι η συμβίωση με τους καλύτερους δυνατούς όρους για όλους. Προσοχή όμως: η Δήμητρα δεν είναι η Γη, ούτε κάποια άλλη μορφή της Γης, ως θεάς. Είναι μέρος του κύκλου των νεότερων θεοτήτων που παραγκωνίζουν τις παλιές, των θεοτήτων που έχουν προσωπική ιστορία, συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και δύναμη την οποία και γνωρίζουν. Με δυσκολία θα την κατατάξει κάποιος στις χθόνιες θεότητες γιατί η κατοικία της δεν βρίσκεται στα σπλάχνα της γης, αλλά στον Όλυμπο. Όπως η Γη, έχει ως ιδιότητα τη γονιμότητα, αλλά μία γονιμότητα συντονισμένη και ευεργετική. Έχει την ιδιότητα να μεταμορφώνει με την καλλιέργεια τα επιφανειακά στρώματα του εδάφους, είναι η δύναμη που δίνει ζωή στους σπόρους, τους κάνει να μεγαλώνουν και να καρποφορούν.
Η Δήμητρα έχει άλλη μία ιδιότητα: είναι κυρία της μοίρας των νεκρών, μία ιδιότητα δανεισμένη από τη λατρεία της Ίσιδος και όχι συνέπεια της πρώτης. Ο Ανρί Βέιλ γράφει χαρακτηριστικά: «Ανάμεσα στις δύο ιδιότητες της Δήμητρας υπάρχει μία σχέση αν όχι λογική, τουλάχιστον φυσική. Η γη τρέφει όλα τα πλάσματα· σύμφωνα με τις απόψεις των αρχαίων, ό,τι ζει έχει βγει από τη γη και ό,τι ζει επιστρέφει σε αυτήν· είναι η γη-τροφός και είναι και ο τάφος των ανθρώπων. Οι χθόνιες θεότητες που εξουσιάζουν τη γεωργία είναι φυσικό να βασιλεύουν και στους νεκρούς και οι ζωντανοί να τις στρέψουν υπέρ τους όσο ζουν κοντά τους.
Ας δούμε όμως πώς σχετίζεται και ο βασιλιάς του Κάτω Κόσμου, ο Άδης. Είναι ένας θεός, άγριος, αναίσθητος στις προσευχές. Στο πλευρό του βασιλεύει η Περσεφόνη, όχι λιγότερο σκοτεινή και φοβερή. Το ιερό της δάσος είναι πένθιμο, δεν βλέπει κανείς παρά μαύρες λεύκες, ιτιές χωρίς καρπούς και χλομούς ασφόδελους. Οι δύο σύζυγοι μισούν το φως και τους ζωντανούς. Στο βασίλειό τους οι σκιές διάγουν μία ζωή εκμηδενισμένη, χωρίς χαρά, είναι η αξιοθρήνητη μοίρα από την οποία δεν ξεφεύγει κανείς, ούτε ο Αχιλλέας, ούτε ο βασιλιάς Αγαμέμνων.
Είδαμε πώς συνδέονται τα τρία αυτά πρόσωπα και ποιες είναι οι ιδιότητες οι οποίες τους αντιπροσωπεύουν. Και αποτελούν τα κύρια πρόσωπα σε ένα περιστατικό, σε μία ιστορία. Μία ιστορία που εμπλέκει θεούς, ανώτερους και κατώτερους, μία δραματική ιστορία η οποία μας παραπέμπει σε συναισθήματα, πάθος, δυστυχία. Όπως γράφει ο Πλούταρχος «η ψυχή …πάσχει πάθος» (αποσπ. 178). Επομένως πρέπει να ξεχωρίσουμε δύο στοιχεία τα οποία σχετίζονται με το δράμα της Δήμητρας, η οποία, όπως την περιγράφει ο μύθος, ταλαιπωρημένη και δυστυχής περιφέρεται σε όλο τον γνωστό τότε κόσμο για να βρει τη χαμένη της κόρη. Είναι μία μάνα που χάνει το παιδί της, απαρηγόρητη, χωρίς την παλαιά της αίγλη, χωρίς την αγέρωχη, θεϊκή της εμφάνιση. Τα στοιχεία αυτά σχετίζονται με την καθιέρωση της λατρείας της Δήμητρας και της Περσεφόνης: το ένα αφορά τις τελετές οι οποίες στηρίζονται στη μίμηση του δράματος, στην αναπαράσταση των γεγονότων και έτσι οι πιστοί μπορούν κάθε φορά να εορτάζουν και να τιμούν τις δύο θεές. Η μίμηση τους δίνει και τη δυνατότητα της ενθύμισης, της ανάκλησης και της αναβίωσης των συγκεκριμένων γεγονότων, και επομένως οι πιστοί «μαθαίνουν», γνωρίζουν και «βλέπουν» την αναπαράσταση του μύθου. Το άλλο στοιχείο έχει να κάνει με το βίωμα, οι πιστοί, όχι όλοι αλλά εκείνοι που επιλέγουν να ακολουθήσουν τη διαδικασία, «υποδύονται», ζούν το δράμα, το πάθος, «πάσχουν».
Αυτά τα δύο στοιχεία, που αναφέρθηκαν, στην πραγματικότητα μας δίνουν την ταυτότητα των τελετών οι οποίες σχετίζονταν με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη, που ήρθαν να αντικαταστήσουν και να δώσουν όνομα στις αρχέγονες θεότητες της περιοχής, τη Μητέρα και την Κόρη. Οι τελετές αυτές προσφέρουν θέαμα, την «εποπτεία» και αποτελούν το μέρος των μυστηρίων-τελετών που είναι ανοιχτές σε όλους, όσοι θέλουν να παρευρίσκονται. Ταυτόχρονα όμως για όλους όσοι θέλουν να γνωρίσουν πιο πολύ το μυστικό που κρύβει η λατρεία της Δήμητρας, τους δίνεται η δυνατότητα να το κάνουν με τη μύησή τους στα Μυστήρια. Μύηση, άρα εισαγωγή στο μυστικό το οποίο δεν αποκαλύπτεται διά στόματος, αλλά δίνεται η δυνατότητα μέσω του πάθους να το βιώσει. Η εισδοχή λοιπόν των ενδιαφερομένων στα Μυστήρια, δεν λέγεται, δεν περιγράφεται αλλά βιώνεται, οι ενδιαφερόμενοι πάσχουν το ίδιο το δράμα της Δήμητρας και συμπάσχουν μαζί της.
Διάφοροι συγγραφείς της αρχαιότητας μας κληροδότησαν αποσπάσματα των τελετών και των εορτών που είχαν σχέση με τη λατρεία της Δήμητρας. Έτσι ο Λακτάντιος υποστηρίζει ότι τα Μυστήρια περιελάμβαναν την αναζήτηση της Περσεφόνης. Οι περιγραφές του σχετίζονται με τις δράσεις και τις εμπειρίες των μυημένων και με εκείνες της Δήμητρας ακολουθώντας τον μύθο. Αυτό ενισχύει την άποψη ότι τα μυστήρια περιελάμβαναν την αναζήτηση της Κόρης. Ο Απολλόδωρος γράφει ότι ένας ιεροφάντης κτυπούσε ένα κύμβαλο καθώς επικαλείτο την Κόρη. Η έκφραση η οποία χαρακτηρίζει την επίκληση της θεότητας και το γεγονός ότι ο ιεροφάντης διεξήγαγε ο ίδιος μια τελετουργική πράξη ξεκαθαρίζει ότι επρόκειτο για μία πραγματική επίσημη επίκληση. Ίσως να ήταν μία ξεχωριστή τελετή που δεν σχετίζεται με το να επαναφέρει την Κόρη από τον Άδη. Ο Πλούταρχος όπως αναφέρθηκε παραπάνω λέει ότι όσοι εμυούντο στα Μυστήρια βίωναν το πάθος, όπως και η Δήμητρα. Στην αρχή μέρος τους ήταν οι περιπλανήσεις καθώς και να περπατούν κάνοντας κύκλους και η πορεία σε χώρους φοβερούς μέσα στο σκοτάδι. Έπειτα πριν το τέλος περνούσαν όλες τις έντονες καταστάσεις και μετά ένα θαυμάσιο φως ερχόταν να τους συναντήσει και γίνονταν δεκτοί με φωνές, χορούς και τις επισημότητες των αγίων ακουσμάτων και των ιερών φασμάτων. Οι μυημένοι περιπλανιούνται ελεύθεροι και συγχρωτίζονται εκεί με άγιους ανθρώπους.
Ας προσπαθήσουμε τώρα να τοποθετήσουμε όλες αυτές τις μυστηριακές εμπειρίες στα σταθερά σημεία που είναι ο ιερός χώρος της Ελευσίνας. Η αντίληψη πως αγνοί τόποι και λειμώνες δέχονται την ψυχή στη μετά θάνατον ζωή, όπως εδέξαντο τους νεομύητους στα Μυστήρια, φέρνει στον νου μας το Τελεστήριο, που όπως το αναφέρει ο Αριστοφάνης είναι ο μυστόδοκος δόμος, ο οίκος υποδοχής των νεομυήτων. Εκεί ο ιεροφάντης θα τους υποδεχθεί και θα πει απόρρητα πράγματα. Και πιθανόν όταν οι νεομύητοι φθάσουν στο τελεστήριο έχουν μόλις τερματίσει την περιπλάνησή τους στο σκοτάδι. Αυτές οι περιπλανήσεις ίσως να σχετίζονται με την αναζήτηση της Περσεφόνης. Και ίσως αυτή η αναζήτηση να ταυτίζεται με την κατάβαση στον Άδη και να αποτελεί μίμηση. Ποιος να ήταν όμως ο απώτερος σκοπός μιας μυστηριακής τελετουργίας; Ίσως η επίτευξη μιας ευτυχισμένης μετά θάνατον ζωής στον Άδη. Έτσι ένας εορτασμός μετεστράφη σε μυστηριακή τελετή παίρνοντας έναν εσχατολογικό προσδιορισμό.
Ανακεφαλαιώνοντας, κάνοντας μία σειρά συσχετισμών με διάφορες τοπικές λατρείες αντιλαμβανόμαστε ότι υπήρχε ένας συνδυασμός εορτασμών έλευσης και μυστηρίων. Ο «δημόσιος» τομέας των Μυστηρίων υπογραμμιζόταν από την τελετουργία του ερχομού της Δήμητρας. Μέρος λοιπόν της μύησης γινόταν μέσα στο ελευσίνιο ιερό και κάλυπτε τον ερχομό της Κόρης και ένα άλλο ιερό δράμα που λάμβανε χώρα μέσα στο τελεστήριο αποτελούσε ένα τρίτο σχήμα έλευσης. Τα μυστήρια συμπεριελάμβαναν δυνατές συναισθηματικές εμπειρίες γι’ αυτό και η συναισθηματική εμπλοκή με την τελετουργία και τις θεότητες ήταν έντονη. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η αναπαράσταση στο ιερό δράμα της θεμελίωσης της σχέσης με τις θεότητες για να εξασφαλιστεί μια καλή σοδειά και μία μετά θάνατον ευτυχισμένη ζωή, πρέπει να ήταν μια μεγαλειώδης θρησκευτική εμπειρία. Επιπλέον σφράγιζε και την υπόσχεση της θεάς ότι θα προσφέρει στους μυούμενους και τα δύο. Οι μεμυημένοι ή αλλιώς μύστες που πορεύθηκαν μέσα από το σκοτάδι και ανέκτησαν το φως στο τέλος αυτής της τελετής θα μπορούσαν να προχωρήσουν στην ιερή αυτή πορεία και να φθάσουν στο επόμενο στάδιο ως επόπτες. Τέτοιου είδους τελετές και μυστήρια υπήρχαν σε όλη την Ελλάδα και αναπαρίσταναν δρώμενα και πάθη που αφορούσαν τοπικούς ήρωες και προστάτες-θεούς. Και μπορεί από τις επιγραφές, τα αφιερώματα και τα κρυμμένα μυστικά στα κείμενα διαφόρων συγγραφέων να αντιλαμβανόμαστε ότι δύο ήταν τα κυρίαρχα στάδια τέτοιων τελετών, η εποπτεία και το μυστήριο, στην πραγματικότητα η προσέγγιση αυτή είναι μόνον περιγραφική. Όλοι μας όμως γνωρίζουμε ότι η προσέγγιση και κατανόηση μόνον βιωματική είναι.
Ανθολόγησε ο Mercurius Astrologus 1638